مبانی تشخیص مزاج در طب سنتی چقدر علمی است؟

مبانی تشخیص مزاج در طب سنتی چقدر علمی است؟
طب سنتی ایران، یکی از کهن‌ترین نظام‌های پزشکی در جهان است که بر پایه نظریه «اخلاط چهارگانه» (صفرا، سودا، دم و بلغم) و مفهومی به نام «مزاج» بنا شده است. تشخیص مزاج یکی از ارکان اصلی این مکتب پزشکی به شمار می‌رود و هدف آن، شناسایی ویژگی‌های جسمی، روانی و عملکردی هر فرد برای رسیدن به تعادل در بدن است. اما در دنیای امروز که معیارهای علمی‌ و مبتنی بر شواهد در پزشکی رایج هستند، این پرسش مطرح می‌شود که :  آیا تشخیص مزاج در طب سنتی قابل اعتماد است؟ و چقدر با علم مدرن سازگاری دارد؟

مزاج چیست و چگونه تعریف می‌شود؟
در طب سنتی، مزاج به کیفیت کلی بدن انسان از نظر گرمی، سردی، خشکی و تری گفته می‌شود. هر فرد از بدو تولد دارای یک مزاج «طبیعی» است که تعیین‌کننده ساختار بدنی، ویژگی‌های روانی، تمایلات غذایی و واکنش‌های جسمی اوست.
مزاج‌ها به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند :

• مزاج‌های ساده: گرم، سرد، خشک، تر
• مزاج‌های مرکب: مانند گرم و خشک (صفراوی)، سرد و تر (بلغمی)، گرم و تر (دموی)، سرد و خشک (سوداوی)

بر اساس این تقسیم‌بندی، طبیب سنتی تلاش می‌کند تا مزاج شخص را تشخیص داده و زندگی او را با آن هماهنگ کند.

ابزارها و روش‌ های تشخیص مزاج
در روش سنتی، مزاج با بررسی علائم ظاهری و رفتاری بیمار مشخص می‌شود. مواردی مانند :

• رنگ پوست، دمای بدن، فرم اندام
• خواب و بیداری
• واکنش به شرایط آب‌و‌هوایی
• نحوه گوارش، اشتها و دفع
• وضعیت روحی و خلق‌وخو

این روش‌ها عمدتاً کیفی و مبتنی بر مشاهده‌اند، نه ابزارهای دقیق کمی.

3

آیا تشخیص مزاج پایه علمی دارد؟
یکی از چالش‌های اصلی طب سنتی این است که مبانی تشخیص مزاج عمدتاً تجربی و کیفی هستند و کمتر با معیارهای امروزی پزشکی مبتنی بر شواهد (EBM) انطباق دارند. برای مثال :

• مزاج مفهومی است که در متون کلاسیک آمده و تعریف آن با روش‌های آزمایشگاهی قابل اندازه‌گیری نیست.
• دو پزشک سنتی ممکن است برای یک فرد، مزاج متفاوتی تشخیص دهند.
• پژوهش‌های کمی روی اعتبار یا پایایی تشخیص مزاج انجام شده است، و نتایج اغلب متفاوت‌اند.

با این حال، تلاش‌هایی برای استانداردسازی تشخیص مزاج در قالب پرسشنامه‌های بالینی انجام شده که گامی در جهت علمی‌تر شدن این مفهوم است.

نگاه پزشکی مدرن به مزاج و طبایع
علم پزشکی مدرن، مزاج را به‌عنوان یک مفهوم بیولوژیکی مستقل به رسمیت نمی‌شناسد. با این حال، برخی پژوهش‌ها سعی کرده‌اند رابطه‌هایی بین مزاج و ژنتیک، سوخت‌وساز بدن، تیپ‌های بدنی یا روان‌شناسی شخصیت بیابند. به عنوان مثال :

• افراد با مزاج گرم‌ و خشک معمولاً متابولیسم بالاتری دارند.
• افراد با مزاج سرد و تر ممکن است تمایل به چاقی و خواب‌آلودگی داشته باشند.
• برخی تیپ‌های روان‌شناختی (مانند MBTI یا Big Five) شباهت‌هایی با تقسیم‌بندی‌های مزاجی دارند.

با این حال، این ارتباط‌ها هنوز در حد فرضیه‌اند و نیازمند پژوهش‌های علمی دقیق‌تر هستند.

مزاج و باورهای فرهنگی در جامعه ایرانی
در فرهنگ عامه مردم ایران، مزاج و طبایع مفاهیمی آشنا هستند. بسیاری از افراد، حتی بدون مراجعه به متخصص طب سنتی، خود را «سرد مزاج» یا «گرم مزاج» می‌دانند و در انتخاب غذاها، داروها یا حتی سبک زندگی به این باور توجه می‌کنند.
این توجه به مزاج‌، اگرچه گاه می‌تواند به افزایش آگاهی فرد نسبت به بدن خود کمک کند، اما در بسیاری از موارد نیز منجر به خوددرمانی، اجتناب‌های غذایی غیرضروری یا حتی اضطراب می‌شود. بنابراین، آموزش صحیح و علمی درباره مفهوم مزاج در فرهنگ عمومی، یکی از نیازهای امروز طب سنتی است.

تلاش برای استانداردسازی تشخیص مزاج
در سال‌های اخیر، برخی دانشگاه‌های علوم پزشکی و پژوهشکده‌های طب سنتی در ایران تلاش کرده‌اند تا فرآیند تشخیص مزاج را به صورت علمی و استاندارد طراحی کنند. به عنوان نمونه :

• طراحی پرسشنامه‌های تشخیص مزاج (مانند پرسشنامه محقق‌ساخته حکمت یا  MQ 
• استفاده از ابزارهای آزمایشگاهی برای ارزیابی وضعیت‌های فیزیولوژیکی مرتبط با مزاج
• بررسی همبستگی مزاج با شاخص‌های زیستی نظیر متابولیسم، نبض، ترکیب بدنی، یا نوع خواب

البته این اقدامات هنوز در مراحل ابتدایی پژوهشی قرار دارند و تا رسیدن به یک ابزار کاملاً علمی و قابل اتکا برای تشخیص مزاج، مسیر طولانی در پیش است. اما گامی مؤثر در راستای پزشکی مبتنی بر شواهد در طب سنتی محسوب می‌شود.

مقایسه مزاج در طب سنتی ایرانی با مکاتب دیگر
مفهوم مزاج یا تیپ بدنی تنها به طب ایرانی محدود نیست. در طب سنتی چینی، مفاهیم مشابهی با عنوان «یین و یانگ»، و در آیورودای هند نیز مفاهیمی مثل «دوشاها» (Vata, Pitta, Kapha) وجود دارند که عملکرد بدن و ذهن را طبقه‌بندی می‌کنند.
در این میان، مزاج در طب سنتی ایرانی بیشتر بر پایه اخلاط اربعه (صفرا، سودا، دم، بلغم) بنا شده است، در حالی که مکاتب دیگر نگاه متفاوتی به انرژی، عناصر طبیعت و ارگان‌های بدن دارند. مقایسه علمی این مفاهیم می‌تواند به درک بهتر شباهت‌ها و تفاوت‌های مکاتب پزشکی سنتی کمک کند و گامی در جهت همگرایی یا پزشکی تلفیقی (Integrative Medicine) باشد.

آیا طب سنتی می‌تواند با پزشکی مدرن تلفیق شود؟
یکی از مهم‌ترین چالش‌های امروز، تلفیق علمی طب سنتی و پزشکی مدرن است. برای این منظور، چند شرط ضروری وجود دارد :

• شفاف‌سازی مفاهیم سنتی به زبان علمی و قابل اندازه‌گیری
• انجام پژوهش‌های بالینی معتبر بر روی روش‌های تشخیص و مداخله
• آموزش پزشکان عمومی و متخصص برای درک و احترام به سیستم‌های مکمل
• جلوگیری از سوءاستفاده تبلیغاتی و تجاری از نام طب سنتی

اگر این اصول رعایت شود، می‌توان به همزیستی علمی و اخلاقی این دو نگاه امیدوار بود. در غیر این صورت، طب سنتی ممکن است به حاشیه برود یا دچار افراط و شبه‌علم شود.

چرا کلینیک خیریه امام علی ابن ابیطالب ^(ع) انتخاب درستی برای خدمات طب سنتی است؟
کلینیک خیریه امام علی ابن ابیطالب ^(ع) واقع در شهرک غرب تهران، یکی از مراکز تخصصی طب سنتی غرب تهران است که خدمات طب سنتی را با همراهی متخصصین مجرب ارائه می‌دهد. ویژگی‌های برجسته این مرکز شامل موارد زیر است :

• حضور کارشناسان طب سنتی با تجربه بالا
• رعایت دقیق پروتکل‌های ضدعفونی و ایمنی
• دسترسی آسان برای ساکنین غرب تهران
• حضور و همراهی تیمی متشکل از متخصصان مجرب 
• ارائه طیف وسیعی از خدمات درمانی 
• برخورداری از پرسنل خوب و مجرب 
• محیطی آرام و منظم 
• دارای تعرفه خیریه

نتیجه‌گیری 
تشخیص مزاج، یکی از مفاهیم بنیادی در طب سنتی ایران است که قرن‌ها در فرهنگ، تغذیه و سبک زندگی مردم حضور داشته است. با اینکه روش‌های تشخیص آن هنوز عمدتاً تجربی‌اند، تلاش‌هایی برای علمی‌تر کردن این فرآیند آغاز شده است. مقایسه تطبیقی با مکاتب دیگر و بررسی مزاج در مطالعات روان‌شناسی، ژنتیک و فیزیولوژی، می‌تواند راه را برای تلفیق سنجیده و مبتنی بر شواهد طب سنتی با پزشکی نوین هموار کند.
در نهایت، مهم‌ترین اصل، رعایت صداقت علمی، پرهیز از ادعاهای درمانی اثبات‌نشده و حرکت به سوی پژوهش‌های بالینی معتبر است؛ تا طب سنتی بتواند سهم خود را در نظام سلامت امروزی حفظ کند و ارتقا دهد.
برای ارتباط با ما و رزرو نوبت درمانگاه خیریه امام علی ابن ابیطالب ^(ع) ، می توانید با شماره 02188362413 تماس حاصل فرمایید. 

منابع

• دانشگاه علوم پزشکی تهران – دانشکده طب سنتی
• نشریه Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine
• سازمان جهانی بهداشت (WHO) – گزارش طب سنتی ۲۰۲۲
• مرکز تحقیقات طب سنتی ایرانی – وزارت بهداشت
• مقالات علمی در پایگاه PubMed و Scopus درباره "Iranian Traditional Medicine" و "Temperament Theory"